Motyw wolności i zniewolenia to centralny temat literacki, ukazujący konflikty jednostki z systemem, społeczeństwem i własnym losem. Wolność bywa rozumiana jako prawo do samodzielnych decyzji, ekspresji, myślenia i działania. Zniewolenie oznacza ograniczenia polityczne, społeczne, psychiczne lub moralne.
W literaturze antycznej wolność była związana z honorem, obywatelstwem i odpowiedzialnością wobec wspólnoty. W średniowieczu wolność miała wymiar duchowy – uwolnienia od grzechu i zła. Renesans wprowadza ideę wolności jednostki, odkrywania świata i własnych możliwości. Barok pokazuje dramat wolności jednostki wobec losu, moralności i władzy. Pozytywizm kładzie nacisk na emancypację, edukację i rozwój społeczny jako warunek prawdziwej wolności. Młoda Polska bada wolność artysty, myśliciela i jednostki indywidualnej. Dwudziestolecie międzywojenne ukazuje wolność w kontekście politycznym, społecznym i narodowym, a także zagrożenia totalitaryzmem. Współczesność podkreśla prawa człowieka, wolność jednostki, a także zniewolenie cyfrowe, psychiczne i społeczne.
Wolność i zniewolenie występują także w literaturze romantycznej, gdzie bohaterowie walczą o wolność narodową i osobistą. Motyw pozwala badać konflikt jednostki z władzą, tradycją i własnym sumieniem. W literaturze realistycznej wolność bywa ograniczona przez normy społeczne i ekonomiczne. Antybohater często symbolizuje zniewolenie wewnętrzne lub społeczne. Motyw wolności i zniewolenia obecny jest w poezji, prozie, dramacie i literaturze faktu. Analiza tego motywu pozwala zrozumieć mechanizmy władzy, oporu i sprzeciwu.
Wolność jest także symbolem indywidualizmu, kreatywności i twórczości artystycznej. Zniewolenie pokazuje ograniczenia i konsekwencje działań jednostki w świecie zewnętrznym i wewnętrznym. Współczesna literatura i sztuka badają również wolność w kontekście etyki, technologii i globalizacji.