Historia mentalności bada sposób, w jaki ludzie w różnych epokach postrzegali świat, siebie i innych. To nie tylko analiza wydarzeń, lecz także próba zrozumienia uczuć, przekonań i wartości, które kształtowały społeczeństwa. Mentalność obejmuje to, jak ludzie rozumieli śmierć, miłość, religię, pracę, czas czy naturę.
W średniowieczu dominuje mentalność teocentryczna, gdzie życie ziemskie było tylko przygotowaniem do wieczności. Renesans przynosi zmianę – człowiek staje się centrum zainteresowania, a mentalność skupia się na rozwoju wiedzy i sztuki. W baroku silnie obecny był kontrast – życie jawiło się jako dramatyczna walka, pełna lęku przed śmiercią i nadziei na zbawienie. Oświecenie rozwija racjonalizm i optymizm, kształtując mentalność skupioną na rozumie i postępie. Romantyzm przynosi mentalność emocjonalną, pełną tęsknot, uniesień i buntu. Pozytywizm promuje mentalność praktyczną – wiara w naukę, pracę i rozwój społeczny zastępuje metafizyczne rozważania. XX wiek ukazuje mentalność pełną sprzeczności: z jednej strony wiara w technologię i postęp, z drugiej lęk przed wojnami, totalitaryzmami i zagładą. Badanie mentalności wymaga analizy literatury, sztuki, dokumentów, a także codziennych praktyk i zwyczajów. W historii mentalności kluczowe jest pytanie, jak ludzie wyobrażali sobie życie i śmierć. W średniowieczu ogromną rolę odgrywały obrazy „tańca śmierci” i memento mori, przypominające o przemijaniu. W renesansie mentalność ukazywała fascynację człowiekiem, jego możliwościami i zdolnościami twórczymi. Barok podkreślał vanitas – kruchość życia i dramat przemijania. Oświecenie kształtowało mentalność obywatelską, podkreślając wartość edukacji i praw jednostki.
Historia mentalności pomaga zrozumieć, dlaczego ludzie podejmowali określone decyzje i jak interpretowali swoje miejsce w świecie. Pokazuje zmienność ludzkich przekonań i stałość pewnych uniwersalnych tematów. Mentalność to także sposób postrzegania innych kultur i cywilizacji – od podziwu po wrogość. Badając ją, widzimy, jak przeszłość kształtuje naszą teraźniejszą tożsamość. Historia mentalności ukazuje człowieka nie tylko jako twórcę faktów historycznych, ale też jako istotę myślącą, odczuwającą i marzącą.