Literatura pozytywizmu była przede wszystkim realistyczna i tendencyjna, czyli podporządkowana określonym celom społecznym. Pisarze traktowali swoje dzieła jako narzędzie wychowania, krytyki społecznej i walki o reformy.
W Polsce powstały wówczas powieści i nowele ukazujące życie chłopów, mieszczan i ziemiaństwa, zwracające uwagę na problemy społeczne i moralne. Eliza Orzeszkowa pisała o konieczności edukacji i równouprawnienia kobiet, a jej „Nad Niemnem” ukazywało ideę pracy organicznej. Bolesław Prus w „Lalce” stworzył panoramę społeczeństwa polskiego, pokazując zarówno jego aspiracje, jak i słabości. Henryk Sienkiewicz z kolei w realistycznych „nowelach” opisywał trud codzienności, a w powieściach historycznych dodawał narodowi nadziei i dumy.
Literatura pozytywistyczna posługiwała się prostym, zrozumiałym językiem, by dotrzeć do szerokiego grona odbiorców. Popularne były nowele, jako forma krótka i przystępna, łatwa do publikacji w prasie.
Pisarze zwracali uwagę na problem ubóstwa, alkoholizmu, braku edukacji, nierówności społecznych i antysemityzmu. Ważnym elementem literatury stała się także publicystyka i eseistyka. Pozytywiści wierzyli, że literatura ma służyć ludziom i kształtować społeczeństwo, a nie być jedynie sztuką dla sztuki.